Divânü Lugâti’t-Türk
Dîvânü Lügâti’t-Türk; İstanbul’un Fatih ilçesinde Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığımıza bağlı Millet Yazma Eser Kütüphanesi Ali Emîrî Arabî Koleksiyonu 4189 numarada bulunmaktadır. Müellifi Kaşgarlı Mahmud (d. 398/1008 - ö. 472/1090) esere başlama tarihini 1 Cumâde’l-ûlâ 464 [25 Ocak 1072]; bitirme tarihini ise 12 Cumade’l-âhir 466 [10 Şubat 1074] olarak vermiştir.
Abbasi Halifesi Ebü’l-Kâsım Abdullah bin Muhammed el-Muktedî Biemrillâh’a sunulan eserin müellif nüshası kayıptır. Eserin Millet Yazma Eser Kütüphanesinde bulunan yegâne nüshası, Ali Emîrî Efendi’nin 1915 yılında eski Maliye nazırlarından Vânîzâde Nazif Paşa’nın ailesinden satın alıp Millet Kütüphanesi’ne bağışladığı nüshadır.
Bu nüsha, Muhammed b. Ebû Bekir b. Ebü’l-Feth es-Sâvî ed-Dımaşkî tarafından hicrî 27 Şevval 664 Pazar günü (01.08.1266) müellif nüshasından istinsah edilmiştir.
Eser, insanlığın ortak hafızası olarak 2017 yılında “UNESCO DÜNYA BELLEĞİ”ne de dahil edilmiştir. Bütün ilim alemince tanınan, bulunduğu yıldan bu yana üzerinde pek çok çalışma yapılan eser, aslında bir Türkçeden Arapçaya sözlüktür. Araplara Türkçeyi, Türk dillerini, kültürlerini ve edebiyatlarını tanıtmak gayesi ile yazılmıştır. 319 yapraktan oluşmaktadır. İlk Türk sözlüğü olması bakımından gerek Türkler gerekse Türk dili üzerinde çalışan yabancı araştırmacılar için de büyük önem taşımaktadır.
Dîvânü Lügâti’t-Türk aynı zamanda içinde taşıdığı örnek ve bilgilerle lügat olma boyutunu aşmış, Türklerin çeşitli boyları, yerleşim yerleri, inançları ve ananeleriyle ilgili bilgilerle Türklerin hayat felsefesini de ortaya koymuştur.Eserde hemen her konuda Türk edebiyatının özgün örnekleri bulunmaktadır. Toplum hayatı, devlet politikası, destanlar, ağıtlar, baharı karşılama, kış ile yaz münazarası, tıp, tedavi yöntemleri, av eğlenceleri, aşk, aşkla ilgili şiirler, tabiat, hamasi ve hikemi şiir örnekleri ile Türklerin o dönem yaşam biçimlerini ve buna uygun olarak hayat anlayışlarını içeren pek çok örnek bulunmaktadır. Bu örnekler dörtlükler halinde 7’li heceli (4+3) vezniyle yazılmış şiirlerdir.
Eserde, ülkemizde konuştuğumuz Oğuz Türkçesinin diğer Türk boylarının Türkçesine göre en yeğnisi (hafifi) olduğunun ifade edilmesi kayda değerdir.Ayrıca Türk boylarının Türkçe dil özellikleri hakkında bilgi vermesi de eserin önemli olarak parmak bastığı özelliklerindendir.
Dîvânü Lügâti’t-Türk; Türkçe madde başlı, Arapça açıklamalı, kapsamlı bir sözlük olarak değerlendirilse de yalnızca bir sözlük değildir. Türkçenin XI. yüzyıldaki dil özelliklerini belirtmesi bakımından ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir dil bilgisi kitabı, Türk dünyasının kelime dağarcığını içeren sözlük, kişi boy ve yer adları kaynağı, halk bilimi ve halk edebiyatı seçkisi, tarihe ışık tutan bir kitap, coğrafya ve kavimler bilgisi dallarında bir bilgi dağarcığı, çağın cemiyet yapısını, siyasî ve iktisadî çehresini tanıtması bakımından bir içtimaiyat ve iktisat dergisi, kâinat anlayışını yansıtan, dönemin tıbbı ve tedavi yöntemlerinden bilgi veren bir kaynaktır.Dîvânü Lügâti’t-Türk, kısaca değindiği her konuda Türkçenin en eski ansiklopedisi olması dolayısıyla ilkliğini korumaktadır.
Eserde kıymetli bir de harita bulunmaktadır. Bu harita bir Türkün çizdiği ilk dünya haritasıdır. Türklerin yerleşim bölgelerindeki dağlar, göller, nehirler ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Kaşgarlı haritada diğer halkların yaşadığı bölgeleri gösterdiği gibi Japonya’ya da yer vermiştir.
Eserin 11b-12a sayfalarında yer alan bu haritanın zaman içinde gelişen nem sebebiyle karşı sayfaya yapışan kısımları, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığımız, Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Başkanlığında restorasyonu yapılarak ait oldukları yere yeniden monte edilmiştir.
Millet Yazma Eser Kütüphanesinde bulunan bu nüshayı Kilisli Muallim Rifat (Bilge), 1915 yılında istinsah etmiştir. Bu nüsha İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, El Yazmalar 1355 numarada kayıtlıdır.
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Matbu Nüshası
Kitâbu Dîvânü Lügâti’t-Türk’ün aslı bir defa basılmıştır. Bu baskı, Muallim Kilisli Rifat’ın Millet Yazma Eser Kütüphanesinde bulunan nüshadan işleyerek yayınladığı, üç ciltlik Muallim Kilisli Rifat Matbu Nüshası’dır. Birinci ve ikinci cildi 1333 (1915)’te, üçüncü cildi 1335 (1917)’te Matbaa-i Âmire’de basılmıştır.
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Tercümeleri
1- Eseri Türkçeye, önce Muallim Kilisli Rifat ve Konyalı Atıf Tüzüner tercüme etmiştir. Ancak, günümüz Türkçesi ile yayınlanan ilk tercüme Besim Atalay’ın “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi”dir. Bu eserde Kitâbu Dîvânü Lügâti’t-Türk aynen tercüme edilerek dipnot hâlinde açıklamalar da eklenmiştir. Birinci cildi 1939’da, ikinci cildi 1940’ta, üçüncü cildi 1942’de, dördüncü cildi (dizin) ise 1943’te T.D.K. tarafından yayınlanmıştır. Besim Atalay’ın tercümesi kendisinden sonra başka dil ve lehçelerde yayınlanan birçok tercümeye de esas olmuştur.
2-Özbek Türkçesi’ne Salih M. Muttalibov, Besim Atalay’ın tercümesinden yararlanarak “Mahmud Kaşgariy, Türkiy Süzler Devâni (Devânü Lugâtit-Türk)” adıyla çevirmiştir. I. c. 1960’ta, II. c. 1961’de III. c. 1963’te (Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Diller Akademisi Neşriyatı) Taşkent’te yayınlanmıştır.
3-Uygur Türkçesi’ne Besim Atalay’ın Türkçe tercümesi esas alınıp yazma nüshasına da başvurularak bir komisyon (Abdusalam Abbas, Abdurehim Otkur, Abdurehim Habibulla, Damolla Abdulhemid Yusufi, Halim Salih, Haji Nurhaji, Osman Mahammatniyaz, Sabit Rozi, İbrahim Mutiiy, Imin Tursun, Mirsultan Osmanof ve Abdurexit Karim Sabit) tarafından çevrilip “Mahmut Keşkari, Türki Tillar” Divani (Divânü Lugati’t-Türk)” adıyla birinci cildi 1981’de, ikinci cildi 1983’te, üçüncü cildi 1984’te Urumçi de Şinjang Halk Neşriyatı tarafından neşredilmiştir.2008 yılında da Imin Tursun, Mirsultan Osmanof, Sabit Rozi, Muhammattudi Mirzaahmat, Ghayrat Abdurahman Ozghar tarafından yeni bir baskısı yapılmıştır (Şinjang Halk Neşriyatı).
4-İngilizceye, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luġāt at-Turk) adıyla Robert Dankoff tarafından çevrilmiş, Harvard Üniversitesi Basımevi, I. Kısmı 1982’de, II. Kısmı 1984’te, III. Kısmı (dizin) 1985’te yayınlanmıştır.
5-Kazakçaya, Asgar Kurmaşulı Egebayev tarafından Besim Atalay’ın tercümesinden “Mahmud Kaşkari, Türik Sözdigi” adıyla üç cilt hâlinde çevrilmiştir. Çevirinin birinci cildi 1997’de, ikinci cildi 1997’de, üçüncü cildi 1998’de “Hant” Baspası tarafından Almatı’da yayınladı.
6-Çince tercümesi bir komisyon tarafından (He Rui, Deng Yi, Shiao Zhongyi, Liy Jingjia, Mirsultan Osmanof, Chen Hua, Niu Shiao Li, Hao Guanzhong, Qi Qingshun, Tahirjan Muhammat, Li Jingwei Alimjan Sabit) “Diwanu Lughat-at-Tvrk” adıyla, 2002 yılında üç cilt hâlinde Pekin’de yapılmıştır. (Milletler Yayınevi)
7- Farsçaya, Prof. Dr. Hüseyin Düzgün tarafından (Hossein Hohammadzadah Sadigh) “Dîvânü Lûgati’t-Türk” adıyla çevrilmiştir (Akhtar Neşriyat - Tebriz 2004). Tercümede Türkçe kelimeler, savlar ve örnek cümleler Arap harfleri ile yazılmış, Latin harfli çevriyazısı yapılmış, sonra da Farsça anlamları verilmiştir.
8-Rusçaya, Z-A. Auvezova, “Maģmud al-Kashghari, Diwan Lughat at-Turk” adıyla çevirdi. Çevirinin sonuna R. Ermers, Kiril alfabesi ile geniş dizinler eklemiştir. Bu çalışma 2005 yılında “Daik-Press” Almatı’da yayınlamıştır.
9-Azeri Türkçesine, Ramiz Esker tarafından Besim Atalay tercümesinden “Mahmud Kaşğari, Divanü Lüğat-it-Türk” adıyla tercüme edilmiştir. 2006’da dört cilt (dördüncü cilt dizindir) hâlinde Bakü’de yayınladı.
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Arap Harflerine Göre Dizini
Dehri Dilçin, Besim Atalay’ın “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi”nde (1939-1943) bulunan Türkçe kelimelerin ve bazı özel isimlerin Arap harfli elifbaî dizinini “Arap Alfabesine Göre Divanü Lûgat-it-Türk Dizini” adıyla T.D.K. tarafından 1957 yılında yayınlamıştır. (Türk Tarih Kurumu Basımevi - Ankara 1957.)
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Yazma Tercümeleri
1. Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Etüt 95 numarada beş defter hâlinde bulunan ve 6. defteri kayıp olan tercüme: (Kilisli Rifat, matbu nüshanın birinci cildinin ek 12. sayfasında eserin tercümesinin de kendisine verildiğini, kısa mütalaasını burada arz edeceğini yazmaktadır.) Cilt ve sayfa bildiren notlardan Kilisli Rifat’ın matbu nüshasından tercüme edildiği kanaati uyandıran, birinci defterin ilk sayfasının sol üst kenarında “Kilisli Rifat Tercümesi” yazılmıştır.
(Muallim Kilisli Rifat Bilge 18 Ekim 1945 tarihli Sabah gazetesine verdiği mülâkatta bu tercüme ile ilgili şunları söylemektedir. “….. Samih beyle muarefemiz olduğu için kendisine: — Azizim, bu kitabı ben de tercüme etmiştim, elimin yazısiyle olan 22 defter darülfünun edebiyat kütüphanesinde mahfuzdur, lûtfen aldırın, okuyun… Bana Türkiyat dairesinden bir masa verildi, fişleri koymak için dolaplar getirildi. İşe başlamadan evvel Ruşen Eşref beyden bir mektup aldım: — “Tercümede kolaylık olmak üzere size kendi tercümenizi gönderdim, oraya bakarak yazarsanız tercüme için yorulmuş olmazsınız.” deniliyordu.
Filhakika posta ile birkaç defter geldi. Tetkik ettim, bu defterler benim defterlerimden çıkarılmış, fakat gayet acemi bir veya birkaç kâtip tarafından yazılmış, serâpa yanlış olmakla beraber satırlar ve hattâ sayfalar atlanmış. Bunu görünce tercümemin ne olduğuna acıdım:
— Bunu istemem. Benim yazımla 22 defter var, lûtfen onu gönderiniz, dedim.
— “Öyle bir şeyler yoktur!” diye cevap geldi. Ben de:
— “Bu defterler işime yaramaz” dedim, defterleri iade ettim.”)
2. Konyalı Abdullah Atıf Tüzüner tercümesi. Türk Dil Kurumu Kütüphanesi’nde Etüt 94 numarada kayıtlıdır. Yedi defterdir. Kitabın üzerinde “Divan-ı Lüġat’i-t-Türk Tercümesi, müellifi; Muhammed Kaşġârî oġlı Hüseyin oġlı Mahmud, mütercimi; Konyalı Abdullah Âtıf Tüzüner” yazılıdır. Kilisli Rifat’ın matbu nüshası esas alınarak tercüme edilmiştir. Türkçe madde başı olan sözcükler harekelenmiş, madde başı kelimelerin okunuşları Latin harfi ile çevrimyazılı olup yer yer açıklayıcı dipnotlar düşülmüştür.
3. Halid Sait Hocayev, 1935-1937 yılları arasında Azerbaycan Türkçesine tercüme etmiştir. Bu tercüme hâlen AMEA Nesîmî Dilcilik Enstitüsü’nde bulunmaktadır.
4. Ramiz Esker tercümesinin önsözünde Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün 1. cildini, 1944’te İsmail Damolla’nın Uygur Türkçesine tercüme ettiğini, vefatı ile tercümenin yarım kaldığını, gene Ahmed Zıyaî’nin 1954’te Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün tamamını Uygur Türkçesine tercüme edip Urumçi Edebî Âbideler Müzesi’ne teslim ettiğini yazmaktadır.
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Açıklamalı Yazma Dizinleri
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’te bulunan sözcükleri madde başı yapan, yine Arapça açıklamaları tercüme edilerek hazırlanmış kimi yazma Kitâbu Dîvâni Lügâti’t-Türk dizinleri de vardır.
I-Türk Dil Kurumu Kütüphanesi’nde Etüt 82 numarada kayıtlı, Eski Van Mebusu Tevfik Bey’in hazırladığı açıklamalı dizin. Üzerinde “Divan-ı Lügat’i-t-Türk, Tevfik” yazılıdır. Muallim Kilisli Rifat’ın Matbu Nüshası esas alınarak hazırlanmış açıklamalı elifbaî dizinidir.
2-Sabri Karter’in hazırladığı, “Açar” adındaki Kitâbu Dîvâni Lügâti’t-Türk dizini.
Muallim Kilisli Rifat’ın matbu nüshası esas alınarak hazırlanmış, sözcüklerin Arapça anlamları da verilmiş açıklamalı elifbaî dizin. Sabri Karter, defterlerin ön dış kapağına beyaz etiket üzerine el yazısı ile eserinin adını yazmış, sonra bu yazı ayrı bir etiket ile kapatılmış, sonra da üzerine, “1. Açar. Dıvan-ı lügatı-Türk te bulunan kelimelerin yerlerini bildirir. Manalarını bildirir” yazılmış. 2. defterde aynı biçimde “Cilt II. Açar. Dıvanı Lügatı Türkte bulunan kelimelerin yerlerini gösterir manalarını bıldirir” yazılı. 3. ciltte Osmanlı Türkçesi el yazısı ile “Açar: (Dîvânu Lûgati’t-Türk)’de bulunan Türkçe kelimelerin yerlerini gösterir manalarını bildirir” yazılı… 22. defterde “Açar (Dîvânu Lügâti’t-Türk)’de bulunan Türkçe kelimelerin manalarını bildirir yerlerini gösterir” yazılı. 22. defterin sonunda “12 Kânunuevvel 1933 Salı Büyükada Arslanağzı Sokağı – Devlet Şurası Azalığından Mütekâid: Abdullah Sabri” notu düşülmüş. 22 defter hâlinde Bursa İl Halk Kütüphanesi’nde GE4449 – GE4470 demirbaş numaralarında bulunmaktadır.
Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Açıklamalı Dizinleri
I. Oryantalist Carl Brockelmann, Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk’te bulunan Türkçe kelimelerin ve bazı özel isimlerin çevrimyazısını ve Almanca açıklamalarını alfabetik dizin hâlinde, “MITTELTÜRKISCHER WORTSCHATZ NACH MAĢMŪD AL-KĀŠГARĪS DĪVĀN LUГĀT AT-TURK” adıyla 1928’de Budapeşte’de yayınladı. ( Budapest Köröst Csoma-Gesellschaft ve Leipzig Otto Harrassowitz.)
2. T.D.K. Besim Atalay’ın tercümesinde bulunan Türkçe kelimelerin ve bazı özel adların Türkçe çevriyazısı ve anlamlarını “Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks” ” adı altında 1943’te, (dördüncü cilt) Türkçe sözcüklerin ve kimi özel adların Türkçe çevriyazılı dizin ve Türkçe açıklamalarını “Divanü Lûgat-it-Türk Dizini” adıyla 1972’de yayınladı. (Ankara Üniversitesi Basımevi - Ankara 1972.)
3. Arap harfli, Farsça açıklamalı dizini, Dr. Seyyid Muhammed Dabīrsiāqī, Muallim Kilisli Rifat’ın neşrettiği matbu nüshayı esas alarak kelimelerin bulunduğu cilt, sayfa ve satırları da göstererek. “Nâmhâ u Sıfathâ u Zamirhâ u Pesûnethây-ı Divan-ı Lügatü el-Türk, Mahmûd bin Hüseyin bin Muhammed Kaşġarî” adıyla 1996 yılında Tahran’da yayınladı.
4. Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurtsever, Kitâbu Dîvâni Lügâti’t-Türk’te bulunan Türkçe sözcüklerin ve bazı özel adların çevriyazılı ve açıklamalı dizinini, “Divânü Lugâti’t Türk” adıyla hazırlamışlar, Bu dizin Kabalcı Yayınevi tarafından 2005 yılında İstanbul’da yayınlamıştır.
5. Uygurca tercümesinin açıklamalı dizini; Abdusalam Abbas, Sabit Rozi, Abduxukur Turdi, Nijat Kasim, Ghayrat Abdurahman Ozghar ve Muhammattudi Mirzaahmat’ten oluşan bir komisyon tarafından hazırlanmıştır. ( Şinjang Halk Neşriyatı 2008 yılında Urumçi’de yayınladı).
Dîvânı Lügâti’t-Türk’ün Tıpkıbasımları:
I. Eserin ilk tıpkıbasımı 1941 yılında Editörlüğü Besim Atalay tarafından yapılarak T.D.K. tarafından ‘Faksimile’ ” adıyla, 17x25 cm. ebadında, iki sayfa bir arada, siyah-beyaz olarak yayınlanmıştır ( Alâeddin Kral Basımevi) .
2. İkinci tıpkıbasımı, aslî boyutlarında, dört renkli olarak, 1990 yılında, Kültür Bakanlığı,
3. Üçüncü tıpkıbasımı 2008 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı,
4.Tıpkıbasımı Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı tarafından 2017 yılında yayınlanmıştır.
